Η μέριμνα για τη δημιουργία καλλιτεχνικών συλλογών είναι σχεδόν ομήλικη με το ελεύθερο ελληνικό κράτος και εκφράζει τον πόθο των Ελλήνων να δουν τις τέχνες να αναγεννώνται στην αρχαία κοιτίδα τους. Το 1836 ο διάσημος Βαυαρός αρχιτέκτων Leo von Klenze εκπονεί μεγαλειώδη μελέτη για ένα «Παντεχνείον», που φιλοδοξούσε να στεγάσει όχι μόνο τις αρχαιολογικές συλλογές και το Σχολείο των Τεχνών αλλά και μια Πινακοθήκη. Το επιβλητικό μέγαρο των τεχνών δεν έμελλε να πραγματοποιηθεί. Το 1878 ο πρώτος πυρήνας της Πινακοθήκης με 117 έργα Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, που προοριζόταν να λειτουργήσει κυρίως ως παιδαγωγικό παράρτημα του Σχολείου των Τεχνών, δημιουργήθηκε στο Πολυτεχνείο και άνοιξε τις πύλες της για το κοινό.

Το 1896 ο νομικός και φιλότεχνος Αλέξανδρος Σούτσος άφησε με διαθήκη τη συλλογή του και την περιουσία του στο κράτος με σκοπό τη δημιουργία ενός «Μουσείου Καλών Τεχνών». Τελικά η Εθνική Πινακοθήκη άρχισε τη λειτουργία της με το νόμο της 10ης Απριλίου του 1900 και την μετάκληση του ζωγράφου Γεώργιου Ιακωβίδη από το Μόναχο, που διορίστηκε στη θέση του Εφόρου στις 28 Ιουλίου του 1900. Τα έργα που παραδόθηκαν στη νεοϊδρυθείσα Πινακοθήκη ανέρχονταν σε 258 και προέρχονταν από τις συλλογές του Πολυτεχνείου και του Πανεπιστημίου, ενώ το 1901 προστέθηκαν σ’ αυτά και τα 107 έργα της δωρεάς του Αλέξανδρου Σούτσου.